ABD Johnson&Wales Üniversitesi’nde 4 yıl  At ve Çiftlik Yönetimi (Horse Farm Management) ve İngiltere’deki Writtle College’da da 1 dönem misafir öğrenci olarak eğitim aldıktan sonra, Türkiye’ye geri dönüp, 2001 yılında  yeni açılan Karacabey Pansiyon Harası’nda yönetici adayı olarak göreve başlamıştım. O zaman, Aygır sorumlusu (Stallion Man), hara şefi (Stud Chief) ve baş veteriner hekimler (Head Veterinarians) yabancılardan oluşuyordu. Bana tevdi edilen görevlerin yanısıra mesai içinde ve dışında aynı zamanda yabancıların tercümanlığını da yapmaktaydım.

Karacabey Pansiyon Hara’da 2001 – 2004 yılları arasında 3 yılı aşkın süre yabancılarla beraber çalıştığım dönem benim açımdan çok eğitici ve öğreticiydi. İnanılmaz tecrübelerim edindim. “Birgün Hara Müdürü olursam mutlaka bunu hayata geçireceğim” dediğim bir çok olay oldu.

O günlerin birinde aygır sorumlusu Grant Lindsey ile yine Türk yetiştiriciliğinden konuşurken, Türkiye’ye geldiklerinde birçok ilginç olayla karşılaştıklarını ama en çok garipsedikleri olayın Türk yetiştiriciliğinin  önceki dönemlerinde neler yaşandığını ayrıntılı olarak anlatan bilgi kaynaklarının yetersizliğinden bahsetti. “Türkiye’ye geldik. Önce İzmit sonra Karacabey. Ancak önceki döneme ait elle tutulur, bir anlam ifade eden hiçbir bilgi, belge ve rapor yoktu. Aşım sezonunda neler olduğunun ayrıntılı anlatıldığı, istatistiksel verileri içeren raporlar, bir haranın hafızalarıdır. Hafızan yoksa sen de yoksun. Haralara ait bir hafıza oluşturulmalı”

Bir gün hara müdürü olursam, aşım sezonu sonlarında hazırlanan rutin Aşım Sezonu Faaliyet Raporu’ndan farklı olarak, üniteme ait aşım sezonu verilerini olduğunca açık şekilde ortaya koyan, anlaşılır, eleştirel, sayıların yanısıra sorunları irdeleyen ve çözümler üreten içerikte bir rapor hazırlayacağıma ve yönettiğim haraya ait bir hafıza oluşturacağıma dair kendi kendime söz verdim. Bu sözümü İzmit Aşım İstasyonu Müdürlüğü’nü yaptığım 2012, 2013, 2014, 2015, 2016 ve 2017 yıllarında  tutmaya çalıştım.

Bugün 16 Şubat 2024. Yani 2024 Aşım Sezonu’nun ikinci günü. Öncelikle, tüm yetiştiricilere gönüllerindeki tayları yetiştirmelerini ve iyi bir sezon geçirmelerini temenni ediyorum. Biz yetiştiricilerin istekleri basit. Gebe kısraklarımız sağlıklı taylar doğursun, kısraklarımız tekrar gebe kalsın, kısraklar ve taylar sağlıklı şekilde evlerine dönsün. Taylarımız umutlarımız. Bununla beraber,  erkek ve dişi tayların yarış saha performanslarındaki farklılıklar da yandsınamaz bir gerçek olarak karşımıza çıkıyor. Özellikle saha tecrübesine de sahip yetiştiricilerin doğan tayın öncelikle erkek olmasını istemesi anlaşılabilir bir durum.

Besi hayvancılığında kullanılan Cinsiyeti Belirlenmiş Sperma (CBS) tekniği ile laboratuvar ortamında doğacak yavrunun cinsiyetini önceden belirlemek mümkünken (Pahalı, sperm ömrü kısa, fertilite düşük)  bunu İngiliz (Thoroughbred) at yetiştiriciliğinde uygulama imkanı bulunmamaktadır. Çünkü, İngiliz atçılığında suni tohumlamanın her türlüsü yasaktır. Bu noktada suni tohumlamanın serbest olduğu Arap yetiştiriciliğinde durum nedir topuna hiç girmeyip, beynelmilel karşılığı olmayan Arap atçılığını uzmanlarına bırakarak devam edelim.

Pekiyi, İngiliz atı yetiştiricilerin ilk tercihinin erkek tay olduğu bir ortamda suni tohumlama uygulaması da İngiliz atçılığında yasak iken acaba erkek tay elde etmenin doğal bir yöntemi var mıdır?

Atlarda da insanlardaki gibi yavrunun cinsiyetini baba yani aygır belirliyor. Annedeki yani kısraktaki XX kromozomuna karşılık aygırdaki XY kromozomu bulunuyor. Aygırdaki Y kromozomu kısrağın X kromozomu ile birleştiğinde oluşan yavrunun cinsiyeti XY yani erkek oluyor. Babanın X kromozomu devreye girdiğinde yavru kaçınılmaz olarak, XX yani dişi olarak dünyaya geliyor.

Eğer yeni doğan tayın cinsiyetini belirlenmesinde aygır etkinse, aygırın günün erken saatlerinde spermi dinç iken aşım yapmasının (sabah), ya da günün en sıcak ve en fazla ışığa sahip saatinde aşım yapmasının (öğle) ya da günün en soğuk ve ışığın en az olduğu saatlerde aşım yapmasının (akşam) doğacak yavrunun cinsiyetinin belirlenmesine bir etkisi var mıdır?

Bu sorulara cevap verebilmek amacıyla 2013, 2014 ve 2015 yıllarında İzmit Aşım İstasyonu’nda aşımları gerçekleştirilen ve yaklaşık 11 aylık gebeliği müteakip doğan ve kendisine aşım sertifikası düzenlenen toplam 1722 tay üzerinde yapılan inceleme ve araştırma sonuçları aşağıya çıkarılmıştır:

2013-2014 ve 2015 yıllarında gebe kalmış kısrakların tohumlandıkları saatin (sabah-öğle-akşam), takip eden yılda doğurdukları ve aşım sertifikası çıkarılan toplam 1722 tayın  cinsiyetinin belirlenmesine bir etkisinin olup olmadığını gösteren 3 yıllık kümülatif veriler.

2013-2014-2015 Sabah Yapılan ve Gebelikle Sonuçlanan Tohumlama Sayısı  : 1003

2013-2014-2015 Sabah Tohumlanıp Takip Eden Yıl Dişi Doğan Tay Sayısı       : 503

2013-2014-2015 Sabah Tohumlanıp Takip Eden Yıl Erkek Doğan Tay Sayısı     : 500

2013-2014-2015 Öğle Yapılan ve Gebelikle Sonuçlanan Tohumlama Sayısı       : 620

2013-2014-2015 Öğle Tohumlanıp Takip Eden Yıl Dişi Doğan Tay Sayısı            : 309

2013-2014-2015 Öğle Tohumlanıp Takip Eden Yıl Erkek Doğan Tay Sayısı         : 311

2013-2014-2015 Akşam Yapılan ve Gebelikle Sonuçlanan Tohumlama Sayısı        : 99

2013-2014-2015 Akşam Tohumlanıp Takip Eden Yıl Dişi Doğan Tay Sayısı             : 54

2013-2014-2015 Akşam Tohumlanıp Takip Eden Yıl Erkek Doğan Tay Sayısı          : 45

Sonuç olarak, 3 yıllık istatistiki veriler, sabah-öğle-akşam yapılan tohumlama zamanının bir sonraki yıl doğacak tayın cinsiyetine  kayda değer herhangi bir etki yapmadığına, bir sene erkekler lehine gelişen oranın ertesi yıl dişiler lehine oluştuğuna ve böylece yıllar içinde doğan erkek ve dişi tay sayıları arasında evrimsel bir denge oluşturduğuna işaret etmektedir.

Umarım, bundan sonra yetiştiricilerimiz hara ve aşım istasyonlarında görevli veteriner hekimlerimizi arayıp, “lütfen benim kısrağımı sabah aygırın spermi dinçken çekin, sperm sıcağı sever öğle sıcağında çekin ya da akşam sakinliğinde çekin” diye ısrarda bulunmaz. Çünkü, aygır sağlıklı ise ve 2 tohumlama arasında 6 saatlik bir fark varsa tohumlamanın ne zaman yapıldığının doğacak tayın cinsiyetine bir etkisi bulunmamaktadır.

 Tüm yetiştiricilerimize tekrar güzel bir aşım sezonu dilerim. 

Gürkan Vidinli